Πρόβατα, στρουθοκάμηλοι και καλοκαιρινές διακοπές (όχι για πάντα!)

Σωτηρία Ορφανίδου

Στο βιβλίο «Να σου πω μια ιστορία» του Χόρχε Μπουκάι, στο κεφάλαιο με τίτλο «Δύστυχα Πρόβατα» διαβάζουμε τη διήγηση της ακόλουθης ιστορίας¹:

Μια φορά κι έναν καιρό ήταν μια οικογένεια βοσκών. Είχαν όλα τα πρόβατά τους μαζί σ’ ένα μαντρί. Τα τάιζαν, τα φρόντιζαν και τα βοσκούσαν.

Κάπου κάπου, τα πρόβατα προσπαθούσαν να το σκάσουν.

Ερχόταν τότε ο πιο γέρος βοσκός και τους έλεγε: «Α, πρόβατα ασυνείδητα και αλαζονικά, δεν ξέρετε ότι εκεί έξω ο κάμπος είναι γεμάτος κινδύνους; Μονάχα εδώ βρίσκετε άφθονο νερό, φαγητό και, προπαντός, προστασία από τους λύκους».

Γενικά, αυτό αρκούσε για να φρενάρει τις τάσεις «ελευθερίας» των προβάτων.

Μια μέρα γεννήθηκε ένα διαφορετικό πρόβατο. Ας πούμε πως ήταν ένα μαύρο πρόβατο. Είχε επαναστατικές διαθέσεις και ξεσήκωνε τους συντρόφους του να το σκάσουν προς την ελευθερία των λιβαδιών.

Πύκνωσαν οι επισκέψεις του γέρου βοσκού που πάσχιζε να πείσει τα πρόβατα για τους εξωτερικούς κινδύνους. Ωστόσο, τα πρόβατα ήταν ανήσυχα, και κάθε φορά που τα έβγαζαν από το μαντρί όλο και πιο δύσκολα τα μάζευαν.

Ώσπου μια νύχτα, το μαύρο πρόβατο τα έπεισε και το έσκασαν.

Οι βοσκοί δεν αντιλήφθηκαν τίποτα ως το ξημέρωμα, όταν είδαν το μαντρί σπασμένο και άδειο.

Όλοι πήγαν να κλάψουν μαζί με τον γέροντα, τον αρχηγό της οικογένειας.

«Έφυγαν, έφυγαν!»

«Τα κακόμοιρα…»

«Και η πείνα;»

«Και η δίψα;»

«Και ο λύκος;»

«Τι θ’ απογίνουν χωρίς εμάς;»

Ο γέροντας έβηξε, ρούφηξε την πίπα του και είπε: «Αλήθεια, τι θ’ απογίνουν χωρίς εμάς;

Και το χειρότερο είναι…

…Τι θ’ απογίνουμε εμείς χωρίς αυτά;»

Πολύ συχνά, οι πολίτες που επιδεικνύουν ιδιαίτερη παθητικότητα στην επιβολή της εξουσίας ή νομοθετημάτων που είναι αρκετά δυσχερή για αυτούς, ή εκείνοι που πηγαίνουν πολιτικά (συχνά εννοώντας «κομματικά») όπου φυσάει ο άνεμος −όπου «άνεμος» σημαίνει χρήμα, συμφέρον, ρουσφέτι, γενικά οποιαδήποτε (συνηθέστερα ευτελής) «εξαγορά»− χαρακτηρίζονται ως «πρόβατα», με μια προφανώς μειωτική χροιά.

Παλαιότερα, οι πολίτες χαρακτηρίστηκαν ως «χρήσιμοι ηλίθιοι», όρος που αποδίδεται στον Λένιν, αλλά έχει αποκτήσει ευρύτερη σημασία πέραν της αυστηρά πολιτικής. Στην εποχή μας ίσως θα ήταν πιο εύστοχο και ακριβές να κάνουμε λόγο για «χρήσιμους αδιάφορους», καθώς το κυριότερο πρόβλημα είναι ο συνεχώς μειούμενος αριθμός των συνειδητά ενεργών πολιτών και η όλο και πιο έντονη απόσυρσή τους από τη συμμετοχή στα κοινά, με την παράλληλη αδιαπραγμάτευτη υπακοή τους ακόμη και σε μέτρα που απειλούν την ευμάρειά τους. Η ανάγκη για αφύπνιση και πιο ενεργή εμπλοκή των πολιτών στον πολιτικό βίο είναι ίσως πιο σημαντική από ποτέ. Ο ενεργός πολίτης οφείλει να ενημερώνεται, να αξιολογεί, να αντιδρά και, όταν χρειάζεται, να αντιστέκεται στις αποφάσεις που λαμβάνει η εκάστοτε εξουσία γι’ αυτόν.

Αυτή η παρατηρούμενη «προβατοποίηση», που βασίζεται εννοιολογικά στην έμφυτη τάση των προβάτων να ακολουθούν πιστά και με φόβο τον βοσκό και το κοπάδι τους χωρίς καμία κρίση, δείχνει να ενοχλεί αρκετά τους πολίτες εκείνους που μοιάζουν περισσότερο με «κατσίκια», δηλ. με πιο ατίθασα ζώα, που σε αντίθεση με τα πρόβατα έχουν δική τους άποψη και είναι έτοιμα να σκαρφαλώσουν παντού και να παρεκκλίνουν από το προδιαγεγραμμένο δρομολόγιο. Χαρακτηριστικό των προβάτων (κυριολεκτικώς ή μεταφορικώς) είναι η αδύναμη ατομική ταυτότητα, με άμεση συνέπεια την ομογενοποίηση του κοπαδιού, και η μεγάλου βαθμού παράδοση της ευθύνης της επιβίωσής τους σε μια εξουσία, δηλ. στον εκάστοτε βοσκό.

Η παράδοση της ευθύνης με αυτούς τους όρους, που συνεπάγεται με την απώλεια της ταυτότητας, επισημαίνεται από τον Έριχ Φρομ μέσα από την περιγραφή του «αυτόματου κομφορμισμού», ενός είδους μηχανισμού άρνησης που επιστρατεύεται ως άμυνα του βαλλόμενου σε περιπτώσεις διαρκούς ή έκτακτης απειλής:

Αυτός ο συγκεκριμένος μηχανισμός είναι η λύση που η πλειονότητα των φυσιολογικών ατόμων επιλέγει στη σύγχρονη κοινωνία. Για να το πούμε εν συντομία, το άτομο παύει να είναι ο εαυτός του· υιοθετεί εξ ολοκλήρου το είδος της προσωπικότητας που του προσφέρουν τα κοινωνικά πρότυπα· και γι’ αυτόν τον λόγο γίνεται ολόιδιο με όλους τους άλλους και ακριβώς όπως περιμένουν από αυτό να είναι. Η ασυμφωνία ανάμεσα στο εγώ και στον κόσμο εξαφανίζεται και μαζί της και ο συνειδητός φόβος της απομόνωσης και της αδυναμίας. […] Το άτομο το οποίο παραιτείται από τον ατομικό του εαυτό και γίνεται αυτόματο, πανομοιότυπο με εκατομμύρια άλλα αυτόματα γύρω του, δεν είναι πια καταδικασμένο να αισθάνεται μοναξιά και άγχος. Όμως το τίμημα που πληρώνει είναι τεράστιο: είναι η απώλεια του ίδιου του του εαυτού².

Ένα ακόμη είδος του ζωικού βασιλείου, αυτή τη φορά ένα πτηνό, επιστρατεύεται ώστε να περιγράψει έναν ακόμη μηχανισμό άμυνας κατά τη διαχείριση μιας δυσάρεστης ή σοκαριστικής και δυσβάσταχτης πραγματικότητας· πρόκειται για την στρουθοκάμηλο και το αντίστοιχο φαινόμενο ονομάζεται στρουθοκαμηλισμός. Είναι γνωστή η τακτική της στρουθοκαμήλου κατά την οποία χώνει το κεφάλι της στο χώμα ώστε να μη βλέπει τον κίνδυνο ή το δυσάρεστο γεγονός που διαδραματίζεται, πείθοντας έτσι τον εαυτό της ότι αυτό δεν συμβαίνει ή δεν υπάρχει.

Η αναποτελεσματικότητα της μεθόδου είναι σαφής σε κάθε νοήμονα άνθρωπο και δεν χρήζει εξήγησης, ωστόσο ενδιαφέρον παρουσιάζει η προσέγγιση του βιβλίου “The Ostrich Paradox” (Το παράδοξο της στρουθοκαμήλου)³, όπου επισημαίνεται ότι, παρότι η στρουθοκάμηλος είναι γνωστή για το εκούσιο θάψιμο του κεφαλιού της στον κίνδυνο, είναι επίσης γνωστή και για την ικανότητά της να τρέχει με πολύ μεγάλη ταχύτητα, ως αντίβαρο στο γεγονός ότι είναι ανίκανη να πετάξει.

Στο βιβλίο −που επικεντρώνεται στην προετοιμασία της ανθρωπότητας και των κοινοτήτων για επικείμενες καταστροφές− περιγράφονται επίσης σε αντίστοιχα κεφάλαια οι αναποτελεσματικές τάσεις-πτυχές του στρουθοκαμηλισμού, όπως η «τάση για μυωπία», η «τάση για αμνησία», η «τάση για απραξία» και η «τάση λειτουργίας της αγέλης», δηλ. με άλλα λόγια της «κοπαδοποίησης», που μας παραπέμπει στην έννοια της απo-προσωποποίησης που περιγράφηκε παραπάνω από τον Φρομ.

Μεσούντος του φετινού καλοκαιριού −και με φόντο μια Ελλάδα που φλέγεται από το βορειότερο έως το νοτιότερο σημείο της με την άθλια υποβάθμιση της σοβαρότητας της κατάστασης από τα ΜΜΕ− οι περισσότεροι Έλληνες πολίτες έχουν ξεκινήσει ήδη να βυθίζονται στη χαλάρωση και τη λήθη και να ζουν σε πιο καλοκαιρινούς και ανέμελους ρυθμούς· αξιοποιώντας την άδειά τους ή επισκεπτόμενοι διάφορες παραλίες. Το καλοκαίρι είναι σαφέστατα περίοδος ανασύνταξης και ανάληψης δυνάμεων, ανανέωσης, ηρεμίας, ευθυμίας και διασκέδασης. Αν αποτελέσει, όμως, απλώς και μόνο τον λάκκο, όμοιο με τον οποίο χώνει το κεφάλι η στρουθοκάμηλος, το σοκ του φθινοπώρου θα είναι μάλλον απότομο και οδυνηρό.

1

Χόρχε Μπουκάι, Να σου πω μια ιστορία, μτφ.: Κ. Ηλιόπουλος, Εκδόσεις opera, 2011, 5η έκδοση, σελ. 109/110. Η έμφαση του συγγραφέα.

2

Erich Fromm, Ο φόβος μπροστά στην ελευθερία, μτφ.: Ουρ. Τουτουντζή, Εκδόσεις Διόπτρα, Ανατύπωση 2020, σελ. 215. Η έμφαση της συντάκτριας.

3

Robert Meyer & Howard Kunreuther, The Ostrich Paradox: Why We Underprepare for Disasters, Wharton School Press, 2017.

 

ΠΗΓΗ kvathiotis