Άγιοι Πάντες: "Τοσούτον έχοντες περικείμενον ημίν νέφος"

ΛΑΜΠΡΟΥ Κ. ΣΚΟΝΤΖΟΥ Θεολόγου - Καθηγητού

Η τελευταία Κυριακή των κινητών εορτών του έτους, είναι αφιερωμένη στους Αγίους Πάντες.  Η αγία μας Εκκλησία αφιέρωσε αυτή την Κυριακή, για να τιμήσει όλους τους αγίους της, φανερούς και αφανείς, αποστόλους, μάρτυρες, πατέρες, ομολογητές, ασκητές, λαϊκούς, άνδρες, γυναίκες, παιδιά, ακόμη και νήπια, οι οποίοι διέπρεψαν στην πίστη και στην αρετή. Όρισε δε η εορτή των Αγίων Πάντων να εορτάζεται την επομένη Κυριακή από της Πεντηκοστής, όχι τυχαία. Η επιδημία του Αγίου Πνεύματος στον κόσμο και η ίδρυση της Εκκλησίας δημιουργούν αγίους. Μόνο δια του Αγίου Πνεύματος και εν τη Εκκλησία συνίσταται η αγιότητα. Μόνο μέσα στην Εκκλησία μπορεί να γίνει κάποιος άγιος και ποτέ και πουθενά αλλού. Δεν είναι επίσης τυχαίο πως τους προ Χριστού ενάρετους και πιστούς της Παλαιάς Διαθήκης δεν τους αποκαλεί αγίους, αλλά δικαίους.

Ο Θεός μας δημιούργησε να γίνουμε, με τη δική Του χάρη και τη δική μας θέληση και τον προσωπικό μας αγώνα, κατά χάριν θεοί, αλλά η είσοδος της αμαρτίας στον κόσμο, με ευθύνη του ανθρώπου, είχε αναστείλει αυτή την αρχέγονη προοπτική, να φτάσουμε στο «καθ’ ομοίωσιν», δηλαδή στην θεοποίησή μας. Ο Κύριός μας Ιησούς Χριστός έγινε άνθρωπος για να δώσει τη δυνατότητα στον άνθρωπο να γίνει και αυτός θεός κατά χάριν. Αυτή ήταν η αποστολή Του στη γη, να νικήσει το διάβολο, τον αίτιο της συμφοράς μας, να καταργήσει το κακό και να μας ενώσει ξανά με το Δημιουργό μας, να μας κάνει αγίους, εικόνες της αγιότητας του Θεού. Αυτό είναι το έργο της Εκκλησίας, να μας μεταποιεί σε αγίους.

Είναι όμως ανάγκη να ορίσουμε τι είναι αγιότητα, διότι δυστυχώς οι ακατήχητοι άνθρωποι όταν ακούνε για αγίους φαντάζονται κάποια υπεράνθρωπα όντα, και την αγιότητα σαν μια εξωπραγματική κατάσταση. Μια κατάσταση προορισμένη για κάποιους ελάχιστους ανθρώπους, οι οποίοι κάνουν υπεράνθρωπα κατορθώματα. Όμως δεν είναι αυτή η έννοια της αγιότητας, όπως την εννοούν και οι άγιοι δεν είναι κάποιοι σούπερ άνθρωποι. Ήταν και είναι απλοί άνθρωποι σαν κι εμάς, με τις προσωπικές τους αδυναμίες, τα σωματικά τους ελαττώματα, διακατεχόμενοι συχνά από ασθένειες. Άλλοι ήταν εγγράμματοι και μορφωμένοι και άλλοι αγράμματοι. Άλλοι ήταν πλούσιοι και άλλοι φτωχοί. Άλλοι είχαν ευγενή καταγωγή και άλλοι ήταν ασήμαντοι. Πολλοί γεννήθηκαν δούλοι και έζησαν ως δούλοι. Πολλοί, πριν γνωρίσουν τον Χριστό, υπήρξαν διαβόητοι αμαρτωλοί, ληστές, τελώνες, φονιάδες, άρπαγες, άδικοι, πόρνες, μοιχοί και μοιχαλίδες, διεφθαρμένοι κλπ. Τι τους έκανε όμως αγίους; Ο Χριστός, και η δική τους απόφαση να αφήσουν πίσω την αμαρτωλή ζωή και να ακολουθήσουν Εκείνον. Άκουσαν τη σωτήρα πρόσκληση του Κυρίου Ιησού Χριστού: «άγιοι γίνεσθε, ότι εγώ άγιος ειμί» (Α΄Πετρ.1,16.), αυτό το σωτήριο κάλεσμα σε κάθε άνθρωπο, να γίνει άγιος, σαν και τον Δημιουργό του. Και κάτι άλλο πολύ σημαντικό, η αγιότητα δεν είναι κάτι το στατικό, ένας σταθμός στη ζωή του πιστού, αλλά μια συνεχώς εξελισσόμενη δυναμική. Ένας αδιάκοπος αγώνας του πιστού, για τη διατήρηση της ενότητας με τον Χριστό και διαρκής αξιολογική πρόοδος στην αρετή. Επίσης ένας ασταμάτητος πόλεμος κατά του κακού και της αμαρτίας, διότι οι αντίθεες δυνάμεις μέσα μας και έξω μας, πασχίζουν να μας αναστείλουν την αγιότητα. Έτσι λοιπόν κανένας άγιος δεν είχε την ατομική πεποίθηση ότι έφτασε σε κάποιο επίπεδο αγιότητας, ότι τελειώθηκε σε αυτή τη ζωή.

Οι άγιοι έβαλαν ως στόχο της ζωής τους, την ένωσή τους με τον Χριστό και την απόκτηση του Αγίου Πνεύματος, η οποία εκπληρώνει τον προορισμό μας στη γη, να γίνουμε άγιοι. Πίστεψαν με ακρίβεια όσα ο Χριστός δίδαξε και ακολούθησαν τις σωτήριες εντολές Του, οι οποίες είναι απαραίτητες για να ξεχωρίσουμε τον εαυτό μας από τον πτωτικό κόσμο, της αμαρτίας και της φθοράς, η οποία οδηγεί στο θάνατο. Πολέμησαν το διάβολο, τη σάρκα και τον κόσμο, αυτά τα τρία κακά, τα οποία φέρνουν τον όλεθρο και την καταστροφή. Οι άγιοι μας απόδειξαν ότι το Ευαγγέλιο του Χριστού είναι εφαρμόσιμο από τον καθένα και ότι όλοι μπορούμε να γίνουμε άγιοι, φτάνει να το θελήσουμε και να αγωνιστούμε γ’ αυτό.

Ποιο είναι το μεγάλο ζητούμενο της αγιότητας; Η υπέρβαση του θανάτου, η αναίρεση του χειρότερου εχθρού του ανθρώπου. Άλλωστε αυτό υπήρξε και το επίκεντρο της εν Χριστώ απολύτρωσής μας. Ο θάνατος εισήλθε στον κόσμο με την αμαρτία. Ο Θεός είχε προειδοποιήσει τους πρωτοπλάστους, πως την ίδια ημέρα που θα παρέβαιναν την εντολή Του θα πέθαιναν (Γεν.2,16-17). Ο άνθρωπος, αφότου προτίμησε την αμαρτία, απομακρύνθηκε από το Θεό, την πηγή της ζωής και υπέστη την ίδια ημέρα τον πνευματικό του θάνατο. Ο απόστολος Παύλος βεβαιώνει πως «τα οψώνια της αμαρτίας (είναι) θάνατος» (Ρωμ.6,23), άλλωστε και ο άσωτος της παραβολής ήταν «νεκρός και ανέζησε» (Λουκ.15,24). Η απομάκρυνση από τον Θεό είναι πνευματική νέκρωση. Αυτή οδηγεί στον σωματικό θάνατο και τον σωματικό διαδέχεται ο αιώνιος. 

Ο Χριστός νίκησε το θάνατο με τον δικό Του θάνατο. Δια του Χριστού «έσχατος εχθρός καταργείται ο θάνατος» (ΑΚορ.15,26 ). Ανέστη εκ νεκρών γενόμενος «απαρχή των κεκοιμημένων» (Α΄Κορ.15,21), κι αυτό,  «επειδή γαρ δι᾿ ανθρώπου ο θάνατος, και δι᾿ ανθρώπου ανάστασις νεκρών. ώσπερ γαρ εν τω Αδὰμ πάντες αποθνήσκουσιν, ούτω και εν τω Χριστώ πάντες ζωοποιηθήσονται» (Α΄Κορ.15,21-22). Αυτό σημαίνει πως όλοι όσοι βαπτιστήκαμε και ντυθήκαμε τον Χριστό, μυρωθήκαμε με το Άγιο Μύρο και λάβαμε τα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος, πιστεύουμε ορθά και έχουμε συνειδητή εκκλησιαστική και μυστηριακή ζωή, είμαστε όλοι δυνάμει αθάνατοι, αλλά και δυνάμει άγιοι και ακόμη περισσότερο, δυνάμει κατά χάριν θεοί. Ο Θεός δια της αγίας μας Εκκλησίας μας δίνει τη δυνατότητα να γίνουμε άγιοι. Φτάνει να αξιοποιήσουμε τα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος, αλλά και τα μέσα που μας δίνει η Εκκλησία μας και τον προσωπικό μας αγώνα κατά του κακού και της αμαρτίας. Οι άγιοι νίκησαν, διά του Χριστού και με τη δική τους θέληση, τον πτωτικό κόσμο και μαζί νίκησαν τη φθορά και το θάνατο. Απόδειξη αυτού τα άπειρα θαύματα, τα οποία επιτελούν τα ιερά τους λείψανα. Μια άλλη απόδειξη είναι η αφθαρσία πολλών ιερών λειψάνων, τα οποία φανερώνουν τη νίκη κατά της φθοράς και του θανάτου. Αυτό το βεβαιώνουν και αυτά τα ακάθαρτα πνεύματα, τα οποία φωνασκούν και υβρίζουν τα ιερά λείψανα, μέσω των δαιμονιζόμενων, διότι η δωρεά της αγιότητας είναι το αποτέλεσμα της κατάρρευσης του δαιμονικού τους βασιλείου.

Τι είναι οι άγιοι; Οι ορατές και καθαρές εικόνες του Χριστού, οι οποίες Τον μαρτυρούν και Τον φανερώνουν στην ιστορία. Τον ομολογούν, μη λογαριάζουν τις συνέπειες της ομολογίας τους. Κάποιοι Πατέρες της Εκκλησίας όρισαν τους αγίους ως τον Χριστό παρατεινόμενο στους αιώνες. Και όντως ο Χριστός είναι αέναα παρών δια των αγίων Του, δια των καθαρών εικόνων Του. Με την πίστη τους, την αγία ζωή τους, και το σπουδαιότερο: την απόφασή τους να ανήκουν στον Χριστό, αξιώθηκαν να είναι ενωμένοι μαζί Του, οργανικά κύτταρα του αγίου μυστικού Σώματός Του, αποτελώντας το ορατό, το αισθητό, μέρος Εκείνου. Είναι η επιβεβαίωση της αδιάψευστης επαγγελίας του Χριστού, ότι «εγώ μεθ’ υμών ειμι, πάσας τας ημέρας έως της συντελείας του αιώνος» (Ματθ.28,20), καθ’ ότι, στα πρόσωπα των αγίων είναι παρών ο Χριστός στον κόσμο και θα είναι ως τα έσχατα της ιστορίας.  Η ανυπολόγιστη ευλογία για τον κόσμο είναι η αέναη εμφάνιση αγίων στην Εκκλησία και την ιστορία. Δεν υπήρξε, δεν υπάρχει και δεν θα υπάρξει εποχή, κατά την οποία δεν θα υπάρχουν άγιοι στον κόσμο. Η απουσία αγίων θα σημάνει και το τέλος του κόσμου. Ας μη λησμονούμε πως η παρουσία των αγίων στον κόσμο τον συντηρεί και τον συνέχει. Στην αντίθετη περίπτωση αυτός θα κατέρρεε και θα καταστρεφόταν, όπως οι αμαρτωλές πόλεις Σόδομα και Γόμορρα, από όπου απουσίαζαν παντελώς οι δίκαιοι και γι’ αυτό ο Θεός απόστρεψε το πρόσωπό Του και αφανίστηκαν οι κάτοικοί τους. 

Οι άγιοι είναι το καύχημα της Εκκλησίας και γι’ αυτό απολαμβάνουν τιμών από τους πιστούς, ως «πιστοί θεράποντες τους Δεσπότου Χριστού», όπως αναφέρει το «Συνοδικό» της Κυριακής της Ορθοδοξίας. Τους τιμάμε, τους αποδίδουμε τιμητική προσκύνηση. Τους επικαλούμαστε στις προσευχές μας και ζητάμε τη βοήθειά τους. Η Εκκλησία μας, όπως αναφέραμε, όρισε συγκεκριμένες ημέρες για να τους τιμά, με Θεία Λατρεία και κύρια την τέλεση της Θείας Ευχαριστίας, για να δείξει ότι οι άγιοι έχουν δοξαστεί από τον Χριστό, αφού, σύμφωνα με τον απόστολο Παύλο, Εκείνος είναι ο «αγιάζων» και εκείνοι «οι αγιαζόμενοι εξ ενός πάντες» (Εβρ.2,11). Να δείξει επίσης, ότι δια του Μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας, τιμώνται τα μέλη του Κυριακού Σώματος, δηλαδή οι άγιοι. Ας μη λησμονούμε πως, κατά την τελετή της Προσκομιδής, τίθενται στο άγιο Δισκάριο, μαζί με τον άγιο Άρτο και οι μερίδες της Θεοτόκου και των αγίων. Επάνω στο άγιο Δισκάριο βρίσκεται ολόκληρη η Εκκλησία, ορατή και αόρατη.

Η Εκκλησία φρόντισε να διατηρήσει τη μνήμη των αγίων με τα ιερά συναξάριά τους, για να τα μελετούν οι πιστοί και να αποκομίζουν μεγάλη πνευματική ωφέλεια. Ο άγιος Ιουστίνος Πόποβιτς έγραψε πως «οι “Βίοι τῶν Αγίων” είναι μια ιδιόμορφος ορθόδοξος Εγκυκλοπαίδεια. Εις αυτούς δύναται να εύρη κανείς όλα όσα χρειάζονται εις μίαν ψυχήν πεινασμένην και διψασμένην διά την αιωνίαν Δικαιοσύνην και αιωνίαν Αλήθειαν μέσα εις αυτόν τον κόσμον, πεινασμένην και διψασμένην διά την θείαν αθανασίαν και την αιωνίαν ζωήν». Και συνεχίζει ο θεοφώτιστος Γέροντας: «Οι  “Βίοι τῶν Αγίων”! – Ιδού ευρισκόμεθα εις τον παράδεισον, όπου φυτρώνει και αυξάνει ό, τι το θείον, το άγιον, το αθάνατον, το αιώνιον, το δίκαιον, το αληθινόν, το ευαγγελικόν. Διότι εις κάθε ένα άγιον ήνθησε διά του Σταυρού το δένδρον της ζωής, της αιωνίας, θείας και αθανάτου ζωής, και εκαρποφόρησε πολλούς καρπούς. Ο δε Σταυρός εισάγει εις τον παράδεισον, εισάγει και ημάς μετά τον ληστήν, ο οποίος, προς ενθάρρυνσίν μας, εισήλθε πρώτος εις τον παράδεισον μετά τον Πανάγιον Θείον Σταυροφόρον, τον Χριστόν. εισήλθε δε με τον σταυρόν της μετανοίας»  (Άνθρωπος και Θεάνθρωπος).

Οι άγιοι είναι οι αληθινά σοφοί, διότι η σοφία τους δεν είναι εκ του κόσμου, αλλά από τον Θεό, απορρέει από το φωτισμό του Αγίου Πνεύματος. Ο Παράκλητος, το Πνεύμα της αληθείας βρίσκεται στην Εκκλησία, από την αγία ημέρα της Πεντηκοστής και «οδηγεί εις πάσαν την αλήθειαν» (Ιωάν.16,13). Τα συγγράμματα των αγίων αποπνέουν άρωμα ευσέβειας και σοφίας, η οποία αποβλέπει στη σωτηρία. Σημειώνουμε την περίφημη ασκητική γραμματεία, η οποία καταπλήσσει για το βάθος της σοφίας της.

Σημαντικό είναι και το γεγονός ότι οι ευχές των αγίων είναι απαραίτητες για το εκκλησιαστικό σώμα. Οι παρακλητικοί κανόνες προς αυτούς μαρτυρεί την εξάρτησή μας από την παρρησία τους στο θρόνο του Θεού. Αξιοπαρατήρητο είναι και το γεγονός ότι όλες οι ακολουθίες της Εκκλησίας κλείνουν με το «Δι’ ευχών των αγίων πατέρων ημών». Η δύναμή τους είναι τεράστια, διότι απορρέει από το Χριστό, ο Οποίος διαβεβαίωσε πως, «Αμήν, αμήν λέγω υμίν, ο πιστεύων εις εμέ, τα έργα ἅ εγώ ποιώ κἀκείνος ποιήσει, και μείζονα τούτων ποιήσει» (Ἰωάν.14,12).

Η αγία Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδος όρισε να τιμάμε τους αγίους. Όμως δυστυχώς υπάρχουν και εκείνοι, οι οποίοι ενώ αυτοπροσδιορίζονται ως χριστιανοί, αρνούνται την τιμή των αγίων. Είναι οι αιρετικοί αγιομάχοι, τους οποίους συναντάμε κυρίως στον προτεσταντικό χώρο. Αλλά αγιομάχους συναντάμε και στον ορθόδοξο χώρο, όπου ορισμένοι σχισματικοί αρνούνται να τιμήσουν σύγχρονους αγίους, με το αιτιολογικό ότι η «κρατούσα Εκκλησία» είναι πλανεμένη! Αλλά όπως τονίζει ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς «τουτ᾽ έστιν αληθής ευσέβεια, το μη προς τους θεοφόρους Πατέρας αμφισβητείν», που σημαίνει ότι αληθινή ευσέβεια είναι η εμπιστοσύνη μας προς την Εκκλησία, η οποία αναδεικνύει αγίους.

Υπάρχουν όμως και χειρότερα. Στις τραγικές και αποκαλυπτικές  ημέρες μας, όπου κυριαρχεί το «πνεύμα» της «Νέας Εποχής» και πιο συγκεκριμένα ο θρησκευτικός συγκρητισμός, η έννοια του αγίου έχει παραχαραχτεί. Η παραδεδομένη πίστη, ότι άγιοι αναδεικνύονται μόνο μέσα στην Εκκλησία και είναι δωρεά της αγιαστικής χάριτος του Θεού, έχει παραθεωρηθεί. Έτσι κάποιοι βλέπουν «αγίους» και εκτος της Εκκλησίας, στις αιρέσεις, στις θρησκείες του κόσμου, ακόμα και στο χώρο της αθεΐας! Στην κατηγορία αυτή συγκαταλέγονται δυστυχώς και πολλοί εκκλησιαστικοί παράγοντες. Ταυτίζουν το άγιο με τον «καλό άνθρωπο». Αλλά όμως για την Εκκλησία η αγιότητα είναι εντελώς διαφορετική από τον κοσμικό καθωσπρεπισμό. Μόνο η αγιότητα δημιουργεί τον αληθινά καλό άνθρωπο, αφού αυτός αντλεί την αξία του από τη χάρη του Θεού και όχι από τη δική του δυνατότητα και έχει ως πρότυπο το Θεάνθρωπο Χριστό, το αιώνιο και πλέον γνήσιο αληθινού ανθρώπου. Ο κοσμικός καθωσπρεπισμός έχει στόχο να δημιουργήσει κάποιες ευνοϊκές συνθήκες αρμονικής κοινωνικής συμβίωσης. Αντίθετα, η αγιότητα, στοχεύει στην εν Χριστώ ανακαίνιση και αναγέννηση του ανθρώπου, να είναι «σύμμορφος της εικόνος» του Χριστού (Ρωμ.8,29) «εις άνδρα τέλειον, εις μέτρον ηλικίας του πληρώματος του Χριστού» (Εφ.4,17). Άλλο καλός άνθρωπος και άλλο άγιος. Ο καλός άνθρωπος, όπως το αντιλαμβάνεται αυτό ο κόσμος, βραβεύεται από τους κοσμικούς, ο άγιος βραβεύεται από το Θεό. Ο καλός άνθρωπος, αν δεν είναι πιστός του Χριστού, δε σώζεται, σε αντίθεση με τον άγιο, τον οποίο σώζει ο Θεός. 

Ο Σωτήρας μας Χριστός μας καλεί να γίνουμε άγιοι, ήτοι: να ξεχωρίσουμε τον εαυτό μας από τον πτωτικό κόσμο, της φθοράς και του θανάτου Να περιπατούμε «αξίως του Κυρίου» (Κολ.1,10). Να πολιτευόμαστε «αξίως του Ευαγγελίου του Χριστού» (Φιλ.1,27). Να ζει μέσα μας ο Χριστός (Γαλ.2,20). Να ενταχτούμε στο «πλήρωμα του Θεού» (Εφ.3,19). Να έχουμε συνεχώς στη μνήμη μας την σωτήρια προτροπή του αποστόλου Πέτρου: «κατά τόν καλέσαντα υμάς Άγιον και αυτοί άγιοι εν πάσει αναστροφή γενήθητε» (Α΄Πετρ.1,15). Με άλλα λόγια, να ενωθούμε με τον Χριστό οντολογικά, να γίνουμε σύσσωμοι με Αυτόν, οργανικό κύτταρο το μυστικού Του Σώματος, για να λάβουμε την ύψιστη δωρεά της αγιότητας και της σωτηρίας, η οποία συνίσταται στην οργανική ένωσή μας με Αυτόν. Ο Χριστός σώζει το Σώμα Του, όλα τα κύτταρά Του και μαζί θα σώσει και εμάς, αν γίνουμε οργανικό και υγιές κύτταρο σ’ αυτό. Η αγιότητα και η σωτηρία δεν είναι κατάκτηση, αλλά δωρεά της χάριτος του Θεού. Ο Χριστός σώζει και εμείς αποδεχόμαστε τη σωτηρία που μας προσφέρει, ως δωρεά, χωρίς να καταστρατηγεί την ελευθερία μας, δεν μας την επιβάλλει, μας καλεί ελεύθερα να την αποδεχτούμε ή να την απορρίψουμε. Εδώ βρίσκεται το μεγαλείο της υπάρξεώς μας, να μπορούμε να επιλέξουμε ελεύθερα τη ζωή ή το θάνατο. Ή λέμε ναι στον Χριστό και γινόμαστε άγιοι, σωζόμαστε και έχουμε αιώνια ζωή, ή λέμε όχι και χανόμαστε, λαμβάνοντας ως φρικτή ανταμοιβή τον αιώνιο θάνατο, την ατελεύτητη κόλαση, δηλαδή τη φρίκη της απουσίας του Θεού.

Το πραγματικό μας συμφέρον είναι να αποδεχτούμε τη δωρεά της αγιότητας και της σωτηρίας που μας προσφέρει ο Χριστός μας. Να πάρουμε άμεσα, σήμερα, τώρα, τη μεγάλη απόφαση να ανήκουμε στο Χριστό μας, να πιστεύουμε ακράδαντα σ’ Αυτόν, να εφαρμόζουμε στη ζωή μας τις σωτήριες εντολές του, να είμαστε συνειδητά μέλη της Εκκλησίας μας, να εκκλησιαζόμαστε ανελλιπώς, να μετέχουμε των ιερών μυστηρίων, να εξομολογούμαστε  και να κοινωνούμε τακτικά και αξίως το Σώμα και το Αίμα του Κυρίου μας, να έχουμε αγάπη προς όλους και να κάνουμε πράξη την αγάπη μας με έργα αγάπης προς τους αδελφούς μας. Να βρισκόμαστε επίσης σε συνεχή αγώνα κατά του κακού και της αμαρτίας. Να κόψουμε τα πάθη μας και τις αμαρτωλές μας έξεις  και να στολιστούμε με αρετές. Να μην ξεχνάμε ποτέ, πως το πρόβλημα δεν είναι τόσο η αμαρτία, η αμαρτωλότητά μας, όσο μεγάλη και αν είναι, όσο η αμετανοησία μας! Ο διάβολος μας απελπίζει ότι είναι τόσο μεγάλες οι αμαρτίες μας, είμαστε τόσο αμαρτωλοί που δεν υπάρχει για μας σωτηρία και ο Θεός μας μισεί. Αυτό είναι μεγάλο ψέμα και δόλιο τέχνασμα του πονηρού, να μας αποτρέψει να αλλάξουμε πορεία στη ζωή μας, να μετανοήσουμε. Ο Θεός μας αγαπά ως στοργικός πατέρας και περιμένει εναγωνίως να επιστρέψουμε σ’ Αυτόν, να σβήσει και να ξεχάσει τις αμαρτίες μας, όταν εμείς μετανοήσουμε γι’ αυτές και τις εξομολογηθούμε. Οι άγιοι Πατέρες λένε πως το έλεος του Θεού μοιάζει με ωκεανό και η δική μας αμαρτία με αναμμένο σπίρτο, φτάνει να το βυθίσουμε στο πέλαγος και να το σβήσουμε οριστικά.

Οι άγιοι είναι (πρέπει να είναι) τα πρότυπά μας και να βαδίζουμε στα ίχνη τους, για να είναι η πορεία μας ασφαλής. Ο άγιος Ιουστίνος Πόποβιτς μας συμβουλεύει: «Ζήτησε να εύρῃς τον εαυτόν σου μέσα εις τους “Βίους τῶν Ἁγίων”, θα τον εύρης οπωσδήποτε μέσα εις αυτούς. Ακόμη θα εύρῃς εκεί και τα φάρμακα, με τα οποία ημπορείς να τον θεραπεύσῃς από όλας τας πνευματικάς αρρωστίας και να τον κάνῃς υγιή διά παντός. Υγιή και εις τούς δύο κόσμους, εις τρόπον ώστε να μη ημπορέσῃ να σε βλάψῃ κανένας θάνατος. Θα εύρης ακόμη μέσα εις τούς “Βίους τvν Αγίων”, όλα όσα χρειάζονται διά να ζήσῃς και εις τούς δύο κόσμους. όσα χρειάζονται εις εσέ, ώ άνθρωπε, πού είσαι μία αθάνατος ύπαρξις. μία αιώνια ύπαρξις, μία θεανθρωπίνη ύπαρξις, άνθρωπε! άνθρωπε! άνθρωπε!»! 

Εν κατακλείδι, η άγιοι της Εκκλησίας μας, με το παράδειγμά τους, είναι ακένωτος θησαυρός για μας, για την πνευματική μας προκοπή και πρόοδο. Η καλλίτερη τιμή προς αυτούς είναι η μίμηση από μέρους μας. Μιμούμενοι τους αγίους μιμούμαστε τον Χριστό, τον Οποίο εκείνοι μιμήθηκαν. Ακολουθώντας τα ίχνη τους, ακολουθούμε τον Χριστό, τον Οποίο εκείνοι ακολούθησαν. Ας γίνουν λοιπόν οι φίλοι μας, οι δικοί μας άνθρωποι, οι δάσκαλοί μας, οι αρωγοί στη ζωή μας!