Διαφωτισμός: ο Βολταίρος ήταν σατανιστής;

Oι απαρχές της εκδίωξης του Χριστού από την Ευρώπη

Ξαβιέ Μαρτέν, ομότιμου καθηγητή Πανεπιστημίου

Μετάφραση: Ευάγγελος Δημ. Νιάνιος

[…Μια μέρα ένας ασεβής και άθεος Γάλλος άκουσε από τον Αγγελή να μιλά για την αγία πίστη των Ορθοδόξων και χλεύασε. Φιλονίκησαν και ο Αγγελής του είπε ότι μπορούσε να αποδείξει εμπράκτως την αγιότητα της Πίστεώς του· τον κάλεσε σε δημόσια μονομαχία αφήνοντάς τον να διαλέξει τα όπλα του, ενώ ο ίδιος θα μονομαχούσε οπλισμένος μόνο μ’ ένα ραβδί. Υπέγραψαν πρωτόκολλο ενώπιον του Γάλλου προξένου (στο Κουσάντασι) και ορίστηκε η μονομαχία για την επαύριον. Την νύχτα όμως, συλλογιζόμενος το ιερό πάθος του αντιπάλου του, ο βλάσφημος ξένος κατελήφθη από τρόμο και πανικό, παραιτήθηκε από τη μονομαχία…]

Απόσπασμα από το βίο του αγίου νεομάρτυρος Αγγελή (+3 Δεκ. 1813)από τον ΝΕΟ ΣΥΝΑΞΑΡΙΣΤΗ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ, Ινδικτος.

Βολταίρος: Σε αγαστή συνεργασία με τους ισχυρούς της Γης ο προεξάρχων του Διαφωτισμού, και οι ομοϊδεάτες του, ύψωσαν τη σημαία εξαφάνισης του «απαίσιου» Χριστιανισμού και έφεραν στην Ευρώπη την Τρομοκρατία (18^ο αιώνα), τον Μηδενισμό (19^ο αιώνα) και τον Ολοκληρωτισμό τον 20ό!

Σατανισμός; Ένα παρόμοιο θέμα δίνει ελάχιστες αφορμές στον ιστορικό και του επιβάλλει να είναι πολύ προσεκτικός. Επιφυλασσόμαστε να αποφανθούμε και μάλιστα να υπαινιχθούμε ξεκάθαρα ότι ο Βολταίρος ήταν σατανιστής. Περιοριζόμαστε να σημειώσουμε ότι σποραδικά, κάποια φιλοφροσύνη που εν μέρει δείχνει η καυστική του πένα για το θέμα του σατανά είναι επίσης κατάλληλη να φωτίσει, με το τρόπο της, κάποια οξύτητα της αλλεργίας του έναντι της χριστιανικής πίστης. Ετσι μπορούμε πιθανώς να σκεφτούμε όταν αυτός ο αρχιψεύτης κρίνει κατάλληλο να μπλέκεται με τον Σατανά, ευαγγελικά χαρακτηριζόμενο ως «πατέρα του ψεύδους», σε ένα, ακριβώς, από τα αναρίθμητα και συνεχή ψέματά του – μια απάρνηση πατρότητας των Φιλοσοφικών Επιστολών του (1734) που δίκαια του καταλογίζει ο ιερωμένος και δημοσιογράφος Ντεφονταίν. Καθαρή συκοφαντία, ανταπαντά. «Με εμφανίζει ως συγγραφέα των Φιλοσοφικών Επιστολών· προκαλώ τον Σατανά να δώσει αποδείξεις γι’ αυτό, προκαλώ τον Βελζεβούλ να δώσει αποδείξεις (γιατί πώς να αποδείξω αυτό που δεν έπραξα;)»

Βελζεβούλ, Σατανάς, Λούσιφερ…

 To Φιλοσοφικό Λεξικό του, ο Βολταίρος αρέσκεται να το λέει διαβολικό, πράγμα που του εξασφάλισε την ανοχή του ντ’Αλαμπέρ ο οποίος γνωρίζει να κολακεύει τα γούστα του πλειοδοτώντας: «Διάβασα , χάρις στη Θεία Πρόνοια, αυτό το λεξικό του Σατανά για το οποίο μου μιλάτε. Αν γνώριζα  την τυπογραφία του Βελζεβούλ, θα τον παρακαλούσα να μου προμηθεύσει ένα αντίτυπο, γιατί αυτή η ανάγνωση μου προκάλεσε απέραντη ευχαρίστηση». Τη διάσημη Διαθήκη όπου ο    ιερέας Ζαν Μεσλιέ αρνείται την χριστιανική πίστη, ο Βολταίρος ευχαριστιέται να την χαρακτηρίζει «βιβλίο καταχθόνιο […], έργο πολύ αναγκαίο στους αγγέλους του σκότους, εξαίρετη κατήχηση στον Βελζεβούλ».

Βαθύτερα, η βολταιρική βίαιη αλλεργία στο θέμα της δημιουργίας του ανθρώπου κατ’ εικόνα Θεού, αλλεργία που συμμερίζεται ο Φρειδερίκος^[i], καταλήγει, αναπότρεπτα, στην αντίστροφη υπόθεση: ο άνθρωπος εικόνα του διαβόλου. Γιατί δική του είναι σίγουρα η έξυπνη υπόδειξη ( εικονικά ερωτηματική) ενός ήρωά του: «Οσο και αν είναι φανταστικό και γελοίο να λέμε ότι ο διάβολος θέλησε να κάνει τους ανθρώπους κατ’ εικόνα του, θα τους είχε κάνει διαφορετικά; Πάψτε λοιπόν να αποδίδετε στο Θεό ένα τόσο απαίσιο δημιούργημα».

 Αλλά ο Βολταίρος αρεσκόταν , με μια επιμονή και μια ένταση μερικές φορές λίγο περίεργες, να χρησιμοποιεί τη σατανική μεταφορά κυρίως σε ορισμένες επιστολές στον Μπουαγέ ντ’ Αρζάν, αρχιθαλαμηπόλο του βασιλιά της Πρωσίας, τον οποίο γνώρισε κοντά σ’ αυτόν το 1752-1753. Στο τέλος μιας απ’ αυτές, τους πρώτους μήνες του 1753: «Ο Βελζεβούλ να σας έχει υπό την ιερή του προστασία, αγαπητέ μου μαρκήσιε […] Προσπαθήστε να έρθετε σήμερα στον αδελφό σας τον καταραμένο».

Ένα χρόνο αργότερα, στην αρχή μιας άλλης επιστολής: «Αδελφέ, συγκινήθηκαν και τα αδελφικά μου σπλάγχνα και με αναγκάζουν να σας χαιρετίσω εν Βελζεβούλ»· και καταλήγει ως εξής: «Aντίο· κρατήστε τo ειδικό λεξιλόγιο, και σκεφτείτε ότι όποιος δεν αγαπά τον αδελφό του δεν είναι άξιος για το βασίλειο στο οποίο όλοι θα πάμε».

Την ίδια εποχή, μια άλλη επιστολή, που απευθύνεται «στον αιδεσιμώτατο πατέρα εν διαβόλω», όπου και οι δύο συνεργοί αναφέρονται «ως κολασμένοι», συμπυκνώνει σε δυόμισυ σελίδες και ανάμεσα σε τριάντα πέντε και σαράντα λέξεις και εκφράσεις οι οποίες απηχούν άμεσα το διάβολο και το δαίμονα: «πνεύμα μιαρό», «τέκνο του Βελζεβούλ», «το μικρό μας βασίλειο του Σατανά», «αγαπητέ μου Πάτερ και συνεργέ της κόλασης», κλπ. Ο Βολταίρος, βλέπει σ’ αυτή ως εξής τον επερχόμενο θάνατό του: «Αν δεν ήμουν τόσο πολύ κοντά να πάω να δω τον κοινό μας πατέρα τον Διάβολο, και αν μπορούσαμε να συναντηθούμε σε μια γωνιά αυτής της άλλης κόλασης που ονομάζουμε γη, θα έπειθα τη διαβολική σας σεβασμιότητα για την ειλικρινή και αμετάθετο αφοσίωσή μου στο πρόσωπό σας. Ακόμα και ένας κολασμένος μπορεί να έχει ερωτικές σχέσεις με τον συνάδελφό του όταν αφηνιάζει και έχει ένα πυρακτωμένο σίδερο στα οπίσθιά του· αλλά οι πραγματικοί και καλοί κολασμένοι βλέπουν την καρδιά του πλησίον τους» κλπ. Μπορούμε επίσης να διαβάσουμε το εξής ραδιούργο: «Να θυμάστε τον ιερό λόγο που δώσαμε μέσα στον τάφο του Λούσιφερ, να μην πιστέψουμε ποτέ μια λέξη από τις ταλαιπωρίες που θα μπορούσαν να μας υποβάλουν τα ρυπαρά πνεύματα μεταμορφωμένα σε αγγέλους φωτός^[ii]». Αυτή η πρωτότυπη θεματολογία του δεν θα αλλάξει με τα χρόνια. Δεκαπέντε χρόνια αργότερα, και πάλι από τον Βολταίρο, με την υπόθεση ενός περάσματος του ντ’ Αρζάν από το Φερνέ [κατοικία του Βολταίρου στην επαρχία]: «Θα προπορεύομαι αυτού ψάλλοντας το Ωσανά υιέ του Βελζεβούλ!»· Όπως διευκρινίζει ο λακωνικός Μπέστερμαν, με φλέγμα: «με βάση το Ματ. ΙΒ,9».

Ας μη δώσουμε υπερβολική σημασία σ’ αυτές τις εκφράσεις. Όπως όταν ο Φρειδερίκος χαρακτηρίζεται από την πένα του Βολταίρου «μοναδική και αγαπητή πόρνη» περιοριζόμαστε να δεχτούμε – ίσως είναι υπερβολή; - ότι «θα ήταν περιττό βρούμε τι ακριβώς σημαίνει;». …Ας θυμηθούμε, επικουρικά, τα μελανά χρώματα της απελπισίας του Κολινί, γραμματέα και βοηθού του, όταν επιτέλους εγκατέλειψε τον Βολταίρο, αυτόν «τον στεγνό, χλωμό, αποκρουστικό»: «Δεν έχω καμιά δυσκολία να ξαναβρώ το σώμα μου: …χρειάζεται μόνο μερικές αποκαταστάσεις· αλλά αυτό που με ανησυχεί είναι η ψυχή μου, δεν ξέρω που βρίσκεται· αγνοώ τι απέγινε: πιστεύω μάλιστα ότι χάθηκε για πάντα».

***

Μπουαγέ ντ’ Αρζάν, Φρειδερίκος ο 2^ος και Βολταίρος… Είναι ενδιαφέρον ότι και οι τρεις συνενώνονται σε μία από τις πλέον δειλές βλασφημίες που οφείλουμε στον Βολταίρο – κάποιοι στίχοι σμιλεμένοι μια Μεγάλη Παρασκευή κατόπιν επιθυμίας του Πρώσου βασιλιά, μοναδικού «αληθινού βασιλέα της δόξης»:

Αυτή τη μεγάλη παρασκευή

Μέρα που θέλουμε να ξεγελάσουμε

Που ένας θεός για τον κόσμο υπόφερε

Τολμώ να υψώσω τη φωνή μου στον δικό μου κύριο της δόξης,

Αληθινέ δημιουργέ της σωτηρίας μου,

Του Ντ’ Αρζάν και εμού μοναδικός σωτήρας

Η αιώνια σωτηρία μου δεν μ’ απασχολεί,

Για την πραγματική σωτηρία που τη λεν υγεία

Το μυαλό μου ανησυχεί.

Συγχωρέστε, ακριβέ σωτήρ, το μάταιο θράσος μου.

Την ίδια χρονιά πιθανόν, μια επιστολή του Βολταίρου στον Μπουαγέ ντ’ Αρζάν, που αρχίζει με τις λέξεις «Πολυαγαπημένε και πολυσέβαστε πάτερ εν διαβόλω» τελειώνει με αυτές εδώ: «Σας χαιρετώ εν Φρειδερίκω και εξαιτούμαι τις προσευχές σας». Με δυο λόγια αποτελούν την αιχμή της αντιχριστιανικής βίας. Ο «τάφος του Λούσιφερ» όπου ο Βολταίρος και ο Ντ’ Αρζάν έδωσαν «ιερό όρκο» ίσως είναι το χρυσό άντρο του βασιλιά της Πρωσίας (ή ένας συγκεκριμένος χώρος μέσα σε αυτό το άντρο;). Βολταίρος, Ντ’ Αρζάν και Φρειδερίκος: αποδεικνύεται επίσης, πανηγυρικά, ότι και τα τρία ονόματα συσχετίζονται ακόμα και για την δημιουργία του επιθέτου απαίσιος στην ουσιαστικοποιημένη εμβληματική αποδοχή που γνωρίζουμε. Στην αλληλογραφία τους, ο βασιλιάς προηγείται του Βολταίρου στη χρήση αυτής της λέξης, στις 16 Μαΐου 1759, και ο συγγραφέας την ιδιοποιείται ευθύς αμέσως. Από τις 2 Μαΐου λοιπόν, ο Φρειδερίκος την χρησιμοποιεί απευθυνόμενος στον Ντ’ Αρζάν, για τον οποίο έλεγε ότι περιμένει «ένα φυλλάδιο κατά του απαίσιου».

Όλοι οι «πατέρες» του Διαφωτισμού έβλεπαν τον Ιουλιανό τον Αποστάτη ως «φωτισμένο εκπρόσωπο της πάλης κατά του χριστιανισμού» και τύπωσαν σε βιβλίο τις σκέψεις του. Πιστός μαθητής τους ο αιμοσταγής Χίτλερ ζητούσε να μοιραστούν σε εκατομμύρια αντίτυπα αυτό το βιβλίο!..

Αυτό που καθοριστικά ενώνει τον Φρειδερίκο και τον Βολταίρο είναι το κοινό αντικαθολικό αίσθημα. «Το κοινό μίσος για τον απαίσιο [χριστιανισμό]», σύμφωνα με σωστή παρατήρηση της Κριστιάν Μερβώ – πάντα το μίσος -  μαζί με τα «μεγάλα γαλανά μάτια» και με τη  «φωνή σειρήνας» της εστεμμένης  «αγαπημένης πόρνης», συμβάλλει πολύ να σαγηνεύσει τον Βολταίρο, και στη συνέχεια να εμποδίσει κρίσιμες ρήξεις, ακόμα και μετά το «ξυλοφόρτωμα» με ανεξίτηλα σημάδια από το βασιλιά, δίκαιο τίμημα για τις ποταπότητές του. Ο Βολταίρος, από την Πρωσία, σημείωνε για τον Αρζαντάλ, ανάμεσα στις άλλες απολαύσεις του μήνα του μέλιτος: «Ακριβέ μου άγγελε, ο ιερέας μας στο Πότσνταμ είναι ο βασιλιάς. Χαρά μου να πεθάνω εκεί». Μετά από λίγο δεν θα πει τόσα, «κουτσουρεμένος» σοβαρά από τον βασιλιά ιερέα… Προς στιγμήν παρακολουθεί – ζει στη μακαριότητα: «Δυο χρόνια τώρα και δεν είδα ιερέα. Δεν μπαίνουν ποτέ στον πύργο. Φτωχοί άνθρωποι της κεντρικής Γαλλίας μάθετε να ζείτε».

Είναι ολοφάνερο ότι το κοινό μίσος κατά του καθολικισμού είχε ενεργήσει ως ισχυρός μαγνήτης μεταξύ τους και απέτρεψε τον Βολταίρο να προχωρήσει σε μια ριζική ρήξη. Ο Φρειδερίκος φτάνει μέχρι να τον αποκαλεί Βαραβά, δηλαδή: ένα ληστή που καλώς ή κακώς αφέθηκε ελεύθερος αντί του Ιησού Χριστού, ο οποίος ipso facto επρόκειτο να πεθάνει εξαιτίας αυτής της απόφασης. Η ακατανίκητη εχθρότητα προς τον Ιησού Χριστό είναι ο μεγαλύτερος κοινός παρονομαστής του φιλοσόφου και του μονάρχη. Και ακριβώς ο Βολταίρος εκφράζει την απογοήτευσή του σχετικά με τη δηκτικότητα του «φιλοσόφου του Σαν Σουσί [ανάκτορο]» απέναντί του, αποδίδοντας στους αντιφιλοσόφους αυτή τη διαπίστωση: «Να ένας βασιλιάς που δεν πιστεύει στον Ιησού Χριστό, καλεί στην αυλή του έναν άνθρωπο που δεν πιστεύει καν σε αυτόν και τον κακομεταχειρίζεται». Απίστευτο παράδοξο γι’ αυτόν τουλάχιστο. Αυτή η μόνιμη αναβολή, με μορφή αιχμής γιατί απευθύνεται στον ίδιο τον Φρειδερίκο, φαίνεται ότι εγγίζει την ουσία της συμμαχίας τους.

«Επιστράτευση» του Ιουλιανού

Πράγματι και ο βασιλιάς επίσης, ευκαιριακά, δεν παύει να εκφράζεται βίαια σε αυτό το θέμα. Σε απάντηση της μομφής του Βολταίρου αντί για βάλσαμο στην καρδιά προχωρεί σε μια βλασφημία χρησιμοποιώντας μειωτικού όρους για την Παναγία. Σε μια επιστολή του προσθέτει – και να ο Μπουαγέ ντ’ Αρζάν: «Ο μαρκήσιος ντ’ Αρζάν την κακομεταχειρίστηκε στον Ιουλιανό του» - μια μετάφραση με χειρόγραφες σημειώσεις της Υπεράσπισης της Ειδωλολατρίας του Ιουλιανού. Ο Ιουλιανός ο Αποστάτης, ανεψιός του [Μεγάλου] Κωνσταντίνου και μεγάλος αντιχριστιανός αυτοκράτωρ (361-363): μια από τις εκλεκτές αναφορές του Βολταίρου, του Ντ’ Αρζάν, του Φρειδερίκου, και μεταγενέστερα πολλών άλλων. Ο πρώτος «δεν σταμάτησε να διαδίδει εγκωμιαστικές προσωπογραφίες» του Ιουλιανού, εξαίροντας την επιείκειά του, «αποσιωπώντας τις διώξεις του κατά των χριστιανών». Το έργο του Ιουλιανού, στην πραγματικότητα εξήντα οχτώ αποσπάσματα (ο τίτλος είναι επινόηση) προκαλεί τον ενθουσιασμό του διώκτη, ο οποίος μένει πιστός στη δική του μεγαλοφυΐα μη τσιγγουνευόμενος στο επίθετο: «Πρόκειται για ένα έργο διαβολικό, που επιβάλλει να δούμε τον Ιουλιανό ως τον πρώτο άνδρα της εποχής του». Από τη μετάφραση του Μπουαγέ Ντ’ Αρζάν θα δώσει μάλιστα σε λίγο, χωρίς να τον ενημερώσει, μια ανήθικη επανέκδοση, που φρόντισε να είναι βάναυσα νοθευμένη, και με τίτλο πιο επιθετικό κατά των χριστιανών.

Στον Αποστάτη ο Βολταίρος βλέπει «έναν φωτισμένο εκπρόσωπο της πάλης κατά του χριστιανισμού» και θεωρώντας αυτό ως κύριο χαρακτηριστικό του «τον προτείνει ως   πρότυπο» στον Φρειδερίκο τον 2^ο. Ο ίδιος παίρνει τη θέση του Λιβάνιου, φίλου και συμβούλου του Ιουλιανού, του οποίου εκφράζει κυρίως την εχθρότητα κατά του χριστιανισμού με όρους μίσους και περιφρόνησης. Τελικά στον Φρειδερίκο αποφάσισε να εκφράσει την απογοήτευσή του: «Δεν κατορθώσατε να κάνετε όσα έκανε ο Ιουλιανός! Θα τον είχατε τελειώσει». Τι έκανε ο Ιουλιανός; Κατά τον Βολταίρο, την προώθηση μιας ιδέας παγκόσμιας ανεκτικότητας^[iii] και ταυτόχρονα εξαφάνισης του χριστιανισμού. Απ’ όπου η επίμονη παράκληση, σχετικά με την Υπεράσπιση της Ειδωλολατρίας: «Εύχομαι όλοι οι πιστοί να έχουν στην τσέπη τους αυτή τη σύνοψη». Λίγο αργότερα, ένα «διάδοχος» του Φρειδερίκου, ένας «διάδοχος» ο οποίος με περίεργο τρόπο, και ευθέως, πρότεινε ο ίδιος να αντικατασταθεί ο Ιησούς Χριστός ως σωτήρας^[iv], θα παρατηρήσει το ίδιο: «Θα έπρεπε να διαδώσουμε κατά εκατομμύρια το βιβλίο που περιέχει τις σκέψεις του αυτοκράτορα Ιουλιανού. Τι υπέροχη διάνοια, τι διάκριση, όλη η αρχαία σοφία! Είναι εξαιρετικό. – Με τι διορατικότητα οι συγγραφείς του 18^ου αιώνα […] άσκησαν κριτική στο χριστιανισμό και έκριναν την εξέλιξη των Εκκλησιών^[v]!» Αυτός ο αναλυτής, εντούτοις, θα μείνει εκστατικός όπως ακριβώς ο Βολταίρος από το «κλίμα ανεκτικότητας» της ειδωλολατρικής αρχαιότητας, και χωρίς διφορούμενα, ψάχνει ευκαιρία να την επαναλάβει. 

Πηγή: Xavier Martin: Voltaire méconnu, Aspects cachés de l’ humanisme des Lumières, DMM, 2015.

---

[i] Φρειδερίκος ο 2^ος βασιλιάς της Πρωσίας (1712-1786): «Οι περισσότεροι από το είδος μας είναι ηλίθιοι και κακοί. Μάταια ψάχνω σ’ αυτούς την εικόνα του Θεού για την οποία μας διαβεβαιώνουν οι θεολόγοι ό,τι έχουν. Κάθε άνθρωπος είναι και ένα άγριο ζώο» Επιστολή του Φρειδερίκου στον Βολταίρο, 31 Οκτ. 1760.

[ii] Ο Βολταίρος στον Μπουαγέ ντ’ Αρζάν, Μάρτιος/Απρίλιος 1774 . Σε άλλη επιστολή του (26 Μαΐου 1753): «Ο αγαπητός μου σεβασμιώτατος διάβολος και καλός διάβολος […]», τον τελευταίο χειμώνα «έκανα μια κόλαση φωτιάς και κάθισα δίπλα της χωρίς να βγω από τον τάφο μου […]». Φρειδερίκος 2^ος: «Γενηθήτω το άγιο θέλημά του ως εν κολάσει και επί της γης!»

[iii] Η ανεκτικότητα του Ιουλιανού ήταν τέτοια που απαγόρευσε στους χριστιανούς δασκάλους να διδάσκουν αρχαίους Ελληνες συγγραφείς. Και ήταν τόσο το αντιχριστιανικό του μένος, ώστε καταδίκασε σε αποκεφαλισμό τον υπέργηρο -110 ετών!- άγιο μάρτυρα Ευσίγνιο  (+ 5 Αυγ.)

[iv] H. Rauschning, Ηitler m’ a dit (1938): «Καταργώ το δόγμα της εξαγοράς των ανθρώπων από τα πάθη και το θάνατο ενός θείου Σωτήρα και προτείνω ένα καινούριο δόγμα αντικατάστασης των αξιών: την εξαγορά των ανθρώπων με τη ζωή και τη δράση του καινούριου νομοθέτη – Φύρερ που θα ανακουφίσει τις μάζες από το ζυγό της ελευθερίας»!!!

[v] Ο Χίτλερ παρουσία του Χίμλερ και του Χέιντριχ: «Θα πρέπει να διαδώσουμε εκατομμύρια αντίτυπα του βιβλίου που περιέχει τις σκέψεις του αυτοκράτορα Ιουλιανού» Α. Χίτλερ: Ομιλίες για τον Πόλεμο και την Ειρήνη