Πόσο ανθρωπιστές ήταν οι Ουμανιστές;

Johan Rivalland

Μετάφραση: Ευάγγελος Δ. Νιάνιος

Και αν οι φιλόσοφοι του Διαφωτισμού δεν ήταν ακριβώς αυτό που πιστεύουμε;

Με αυτό το έργο*, ο Ξαβιέ Μαρτέν* θέλει να καταγγείλει την παρανόηση, σύμφωνα με τον ίδιο, των περισσότερων ιστορικών σχετικά με τον υποτιθέμενο ανθρωπισμό των φιλοσόφων του Διαφωτισμού. Αντί να αναφέρονται στην ενότητα του ανθρώπινου γένους, αυτοί οι μεγάλοι φιλόσοφοι υποβάθμισαν μάλλον πολλούς που «αποκαλούνται άνθρωποι». Μέχρι του σημείου να θέσουν το ερώτημα ποιος ανήκει ή δεν αξίζει να ανήκει στο ανθρώπινο είδος.

Πληθώρα στοιχείων

Αναλύοντας, σε επτά κεφάλαια, τις εκφράσεις που χρησιμοποίησαν αυτοί οι φιλόσοφοι, ο Ξαβιέ Μαρτέν αποσκοπεί στο να δείξει τις εκτροπές που πιθανόν να προκύψουν από τις ιδέες και το λεξιλόγιο που χρησιμοποιούν. Σύμφωνα με αυτούς τους συγγραφείς, στην πραγματικότητα, το ανθρώπινο είδος αποτελείται από όντα τόσο διαφορετικά μεταξύ τους, σε βαθμό που πολλοί άνθρωποι δεν διαφέρουν και πολύ από το ζώο. Ο άνθρωπος δεν είναι πραγματικά κυρίαρχος της ελευθερίας του και είναι πλήρως χειραγωγήσιμος. Τόσο που ο Γαλλικός Διαφωτισμός ονειρευόταν να τον εξανθρωπίσει. Αυτή είναι η σοβαρή μομφή – με βάση πολλά αποδεικτικά στοιχεία - του ακαδημαϊκού κατά αυτών των φιλοσόφων.

Αυτό καθαυτό το ζώο μπορεί να υστερεί ή να υπερτερεί του ανθρώπου. Ακριβώς όπως κάποια άτομα μπορεί να μην έχουν καμία ή ελάχιστη σχέση με τον άνθρωπο. Με άλλα λόγια, μόνο ελάχιστοι άνθρωποι διαθέτουν όντως λογική.

Έτσι, ο Ξαβιέ Μαρτέν επιτίθεται, μεταξύ άλλων , στον Ντιντερό του οποίου οι αστεϊσμοί, οι λεκτικές προσβολές και ο ειρωνικός τόνος είναι μόνο τεχνάσματα και μία φαινομενική απερισκεψία, εκεί όπου οι προθέσεις του είναι εντελώς εσκεμμένες. Κανένας αυτοσχεδιασμός, αλλά αντίθετα πρόθεση. Κάτω από τον μανδύα της υπερβολής, ένα πολύ πραγματικό δόγμα, σύμφωνα με τον συγγραφέα.

Ο Ντιντερό, μαζί με τον Βολταίρο, ή ακόμα και τον Χόλμπαχ εκθειάζουν  έτσι μια επικίνδυνη μορφή εκλεπτυσμένου ελιτισμού στην οποία ανήκουν οι ίδιοι οι φιλόσοφοι (αυτό θυμίζει εν μέρει τον Πλάτωνα). Υπεράσπιση της «φωτισμένης δεσποτείας» της μοναρχίας; Αντι-ανθρωπισμός, σε αντίθεση με αυτά που λένε για τους φιλοσόφους του Διαφωτισμού; Ο Χόλμπαχ,  παράδειγμα, γράφει: Δεν είναι ο άνθρωπος […] χωρίς λογική πιο αξιοκαταφρόνητος και πιο άξιος μίσους από τα πιο άθλια έντομα;

Ο Βολταίρος ως πρότυπο

Και για να συνεχίσουμε με το μίσος του Βολταίρου, για το οποίο έγραψε ένα έργο, και την περιφρόνηση που ένοιωθε ο Βολταίρος για μεγάλο μέρος της ανθρωπότητας. Χωρίς να αφήσουμε στην άκρη τους Μπυφόν, Ελβέτιους, Ρουσώ ή και άλλους. Από την γυναίκα-πράγμα έως την ανοχή του βιασμού ή από την περιφρόνηση των μαύρων και των Αράβων μέχρι το μίσος για τις θρησκείες, για να μην αναφέρουμε το μίσος για τους Εβραίους ή την περιφρόνηση για τον απλό λαό, η μομφή είναι ιδιαίτερα βαριά. Ο Ξαβιέ Μαρτέν πολλαπλασιάζει τις παραπομπές, τα αποσπάσματα, τα αποδεικτικά στοιχεία, με πολλές  ακριβέστατες υποσημειώσεις, ανυπομονώντας να αποδείξει τον αδιαμφισβήτητο χαρακτήρα του.

Κλείνοντας το βιβλίο μένουμε λίγο έκπληκτοι, κάπως ζαλισμένοι από όλες αυτές τις αποδείξεις, τόσο λίγο σύμφωνες με την εικόνα που είχαμε για το Διαφωτισμό. 

Εξιδανίκευση, αυτο-τύφλωση, χρυσός θρύλος, αυτές είναι οι ερμηνείες του ακρωτηριασμένου οράματός μας για τους φιλοσόφους του Διαφωτισμού, από το οποίο τελικά διατηρούμε μόνο αυτό που μπορεί πολλούς να μας έχει γοητεύσει.

Υλικό για σκέψη

Του Ξαβιέ Μαρτέν, είχα διαβάσει και εκτιμήσει το βιβλίο του La France abîmée , που κάλυπτε την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης. Η παρούσα συλλογή είναι μια μορφή σύνθεσης δέκα και πλέον  έργων του συγγραφέα για το θέμα. Το προσέγγισα με κάποια περίσκεψη, πριν συμφωνήσω, μπροστά στη σωρεία «αποδείξεων», ότι υπάρχει όντως υλικό για σκέψη. Ξεκίνησα με έκπληξη από την φαινομενική σκληρότητα της κατηγορίας και από τον θυμό που φαινόταν να καθοδηγεί τον συγγραφέα, πριν καταλάβω ότι υπάρχει κάτι για να νοιώσεις ένα πραγματικό αίσθημα εξέγερσης και επιθυμίας αμφισβήτησης των στερεότυπων.

Και για όσους είναι διστακτικοί - γιατί δεν θα αρνηθούμε εδώ κάποιες συνεισφορές από ορισμένους φιλόσοφους του Διαφωτισμού, ξεκινώντας από τον ίδιο τον Βολταίρο, αν και για ορισμένα θέματα αμφισβητείται περισσότερο από τους άλλους – δεν έχουμε εδώ ζήτημα  αναχρονισμών (κάτι που πολύ φοβούμαι), ακόμη περισσότερο περίπτωση Cansel κουλτούρας, αλλά επιχειρήματα που θεμελιώνονται και βασίζονται σε σοβαρές και πολυάριθμες έρευνες, μικρό μέρος των οποίων περιέχεται σ’ αυτή τη συλλογή.

Κάτι που επιβάλλει να εξετάζουμε πάντα τα πράγματα από διαφορετικές οπτικές γωνίες πριν από την τυφλή εξιδανίκευση.

Από την πλευρά μου, βλέπω ότι για τα περισσότερα θέματα, έχω ακόμη πολλά να μάθω. Αυτό δεν αποτελεί έκπληξη, αλλά ενισχύει την ιδέα της ταπεινοφροσύνης που είχα έναντι στο άπειρο του πεδίου της γνώσης.

 

*Xavier Martin, L’homme rétréci par les Lumières – Anatomie d’une illusion républicaine, (Ο Διαφωτισμός υποβαθμίζει τον άνθρωπο-Ανατομία μιας επίσημης ψευδαίσθησης) éd. Dominique Martin Morin, septembre 2020, 120 pages.

**Xavier Martin, (γεν. 1945) είναι Γάλλος ιστορικός του δικαίου και των πολιτικών ιδεών, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου της Ανζέρ. Εχει εκδώσει, μεταξύ άλλων, Η Γαλλία στην άβυσσο (βραβείο Renaissance des lettres 2011), Ο Αγνωστος Βολταίρος, κρυμμένες πτυχές του ανθρωπισμού του Διαφωτισμού, κ.ά.

https://www.contrepoints.org/2021/03/04/392070-lhomme-retreci-des-lumieres-de-xavier-martin