H EΠOMENH MEΡA: Ψηφιακή επίβλεψη πολιτών made in China;

Μετάφραση: Ευάγγελος Δ. Νιάνιος.

Τίτλος γαλλικοῦ κειμένου: La revolution virale (ἡ ἰογενής ἐπανάσταση)

του Byung-Chul Han*, φιλόσοφου

[Η Κίνα βρίσκεται στο απυρόβλητο του δυτικού Τύπου καθώς ο ακόρεστος καπιταλισμός βρήκε εκεί το θερμοκήπιό του: ισχυρή, αδιατάρακτη κεντρική εξουσία, φτηνά εργατικά χέρια και ανυπαρξία συνδικαλισμού. Αγνοήθηκαν μάλιστα εντελώς οι ευθύνες του καθεστώτος στην εμφάνιση της πανδημίας του κορωνοϊού, οι ελλιπείς ή λανθασμένες σχετικές πληροφορίες, οι συλλήψεις γιατρών και η φίμωση ιδρυμάτων.  Μάλιστα, η επιτυχία του καθεστώτος στην αντιμετώπιση της πανδημίας, μέσω της στενής ψηφιακής επιτήρησης των πολιτών, καθιστά την Κίνα πρότυπο κοινωνικής οργάνωσης προς μίμηση στην ψηφιακή εποχή. Ο Σλαβόι Ζίζεκ είχε επισημάνει τον κίνδυνο να υποκύψει η Δύση στον πειρασμό του κινέζικου ολοκληρωτισμού (περισσότερα, Ανιχνεύσεις, MADE IN CHINΕ: Ο ολοκληρωτικός καπιταλισμός είναι το μέλλον μας;).  Η πανδημία του κορωνοϊού της δίνει την ευκαιρία που αναζητούσε… Ε.Δ.Ν.]

Κάμερες παντού στην Κίνα! Κουνούπι δεν ξεφεύγει! Και από τη φιλελεύθερη και δημοκρατική Δύση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου δεν ακούγεται κιχ!

Ο κορωνοϊός είναι μια συστημική δοκιμασία για το κρατικό λογισμικό. Φαίνεται ότι η Ασία κατορθώνει να ελέγχει την επιδημία πολύ καλύτερα από τους ευρωπαίους γείτονές της: στο Χονγκ Κονγκ, την Ταϊβάν και τη Σιγκαπούρη, μολύνονται πολύ λίγοι άνθρωποι και, για τη Νότια Κορέα και την Ιαπωνία, τα χειρότερα έχουν περάσει. Ακόμα και η Κίνα, η κύρια εστία της επιδημίας, κατάφερε σε μεγάλο βαθμό να αποτρέψει την εξέλιξή της. Εδώ και λίγες μέρες, παρακολουθούμε μια έξοδο Ασιατών από την Ευρώπη και τις ΗΠΑ: Κινέζοι και Κορεάτες θέλουν να επιστρέψουν στη χώρα καταγωγής τους όπου θα αισθάνονται πιο ασφαλείς. Οι τιμές των πτήσεων έφθασαν στα ύψη και η εξεύρεση αεροπορικού εισιτηρίου προς την Κίνα ή την Κορέα είναι αδύνατη.

Και η Ευρώπη; Χάνει έδαφος. Τρικλίζει από το χτύπημα της πανδημίας. Αποσυνδέουν [από τούς αναπνευστήρες] ηλικιωμένους ασθενείς για να μπορέσουν να ανακουφίσουν τους νεότερους. Αλλά βλέπουμε επίσης ότι βρίσκεται σε ενέργεια ένας άσκοπος ακτιβισμός. Το κλείσιμο των συνόρων φαίνεται να αποτελεί απελπιστική έκφραση της κρατικής κυριαρχίας, ενώ η εντατική συνεργασία εντός της ΕΕ δεν υπερβαίνει την τυφλή οχύρωση των μελών της στα «βασίλειά» τους.

Μegadata κατά κορωνοϊού

Ποια είναι τα συστημικά πλεονεκτήματα της Ασίας σε σύγκριση με την Ευρώπη για την καταπολέμηση της νόσου; Οι Ασιάτες βασίστηκαν μαζικά στην ψηφιακή επιτήρηση και την αξιοποίηση των megadata. Σήμερα, στην Ασία, δεν είναι οι ιολόγοι ή οι επιδημιολόγοι που αγωνίζονται κατά της πανδημίας, αλλά οι ειδικοί στους υπολογιστές και στα «megadata» - μια ειδοποιός διαφορά που η Ευρώπη δεν κατανόησε πλήρως. «Τα μαζικά δεδομένα σώζουν ανθρώπινες ζωές!» κραυγάζουν οι πρωταθλητές της ψηφιακής επιτήρησης.

Στους Ασιάτες γείτονές μας δεν υπάρχει σχεδόν καμία μορφή κριτικής συνειδητοποίησης αυτής της παρακολούθησης των πολιτών. Ακόμη και στα φιλελεύθερα κράτη της Ιαπωνίας και της Κορέας, ο έλεγχος των δεδομένων έχει σχεδόν ξεχαστεί και κανείς δεν επαναστατεί ενάντια στη τερατώδη και ξέφρενη συλλογή πληροφοριών από τις αρχές. Η Κίνα έφτασε μέχρι να δημιουργήσει ένα σύστημα «κοινωνικών σημείων» - μια αδιανόητη προοπτική για κάθε Ευρωπαίο – το οποίο επιτρέπει μια πολύ λεπτομερειακή «κατάταξη» των πολιτών της, με βάση την οποία η κοινωνική στάση κάθε ατόμου αξιολογείται συστηματικά. Η παραμικρή αγορά, η παραμικρή δραστηριότητα στα κοινωνικά δίκτυα, το παραμικρό κλικ ελέγχεται. Όποιος ανάβει ένα κόκκινο φωτάκι, συναντά ανθρώπους που είναι εχθρικοί στο καθεστώς, αναρτά επικριτικά σχόλια στο Διαδίκτυο χρεώνεται «αρνητικούς βαθμούς». Εκτίθεται σε κίνδυνο. Αντίθετα, όσοι αγοράζουν μέσω Διαδικτύου προϊόντα που θεωρούνται «υγιή» ή διαβάζουν εφημερίδες προσκείμενες στο Κόμμα ανταμείβονται με «θετικούς βαθμούς». Και όποιος συγκεντρώνει αρκετά καλούς βαθμούς μπορεί να αποκτήσει διαβατήριο ή δάνεια με ελκυστικά επιτόκια. Αλλά όποιος πέφτει κάτω από τη «βάση» μπορεί να χάσει και τη δουλειά του.

200 εκατομμύρια κάμερες

Στην Κίνα, αυτή η κρατική κοινωνική επίβλεψη καθίσταται δυνατή με την απεριόριστη ανταλλαγή δεδομένων με τους πάροχους κινητής τηλεφωνίας και πρόσβασης στο διαδίκτυο. Η έννοια της προστασίας των δεδομένων δεν υπάρχει, και η ιδέα της «ιδιωτικής σφαίρας» απουσιάζει από το κινεζικό λεξιλόγιο. Η Κίνα έχει εγκαταστήσει 200 ​​εκατομμύρια κάμερες στην επικράτειά της, οι περισσότερες από τις οποίες διαθέτουν ένα εξαιρετικά εξελιγμένο σύστημα αναγνώρισης προσώπου, το οποίο μπορεί να ανιχνεύσει ακόμη και σπυράκια στο πρόσωπο. Κανείς δεν ξεφεύγει. Παντού, στα καταστήματα, στους δρόμους, στους σταθμούς και στα αεροδρόμια, αυτές οι έξυπνες κάμερες σαρώνουν και «αξιολογούν» κάθε πολίτη.

Mιούνγκ-Τσουλ Χαν: «Ο καπιταλισμός θα επανέλθει και μάλιστα αμείλικτος… Και υπάρχει κίνδυνος η Δύση να υιοθετήσει το κινέζικο μόνιμο ψηφιακό καθεστώς επιτήρησης» 

Τώρα αυτή η τεράστια υποδομή που αναπτύχθηκε για να διασφαλίσει την ηλεκτρονική επιτήρηση του πληθυσμού αποδεικνύεται εξαιρετικά αποτελεσματική για την εξάλειψη της επιδημίας. Όποιος βγαίνει από το σταθμό του Πεκίνου αναγνωρίζεται αμέσως από μια κάμερα. Η συσκευή μετρά τη θερμοκρασία του σώματός του και αν είναι ασυνήθιστα υψηλή, όποιος έχει συνταξιδέψει μαζί του  ενημερώνεται αμέσως από το κινητό τηλέφωνο - επειδή το σύστημα γνωρίζει ακριβώς ποιος καθόταν σε ποια θέση. Στα κοινωνικά δίκτυα, κάνουν λόγο ακόμη και για τα drones που χρησιμοποιούνται για την επίβλεψη της καραντίνας. Μόλις κάποιος προσπαθήσει να σπάσει τον εγκλεισμό, τον πλησιάζει ένα ιπτάμενο drone και μια αυτόματη φωνή τον διατάζει να επιστρέψει στο σπίτι του. Ποιος ξέρει, ίσως αυτά τα μηχανήματα φτάσουν να εκτυπώνουν ακόμα και πρόστιμα στους παραβάτες. Μια δυστοπική εικόνα για τους Ευρωπαίους, η οποία όμως δεν φαίνεται να συναντά κανένα εμπόδιο στην Κίνα.

Η Κίνα δεν είναι η μόνη που απέκλεισε κάθε κριτική σκέψη σχετικά με την ψηφιακή επιτήρηση ή τα megadata: το ίδιο γίνεται στην Νότια Κορέα, το Χονγκ Κονγκ, τη Σιγκαπούρη, την Ταϊβάν και την Ιαπωνία, κράτη κυριολεκτικά μεθυσμένα με ο,τιδήποτε ψηφιακό. Αυτή η κατάσταση έχει μια συγκεκριμένη πολιτισμική αιτία: στην Ασία κυριαρχεί η συλλογικότητα και ο ατομικισμός είναι ελάχιστα αναπτυγμένος. (Ο ατομικισμός και ο εγωισμός διαφέρουν: είναι αυτονόητο ότι και στην Ασία ο εγωισμός έχει ένα λαμπρό μέλλον μπροστά του).

Ωστόσο, είναι σαφές ότι στην καταπολέμηση του ιού, τα megadata φαίνεται να είναι πιο αποτελεσματικά από το κλείσιμο των συνόρων. Είναι ακόμη πιθανό ότι στο μέλλον, η θερμοκρασία του σώματος, το βάρος και το επίπεδο σακχάρου στο αίμα, μεταξύ άλλων δεδομένων, μπορεί να ελέγχονται από το κράτος. Μια ψηφιακή βιοπολιτική που θα ενισχύσει την ψηφιακή ψυχοπολιτική που ήδη υπάρχει, με στόχο να επηρεάσει άμεσα τις σκέψεις και τα συναισθήματα των πολιτών.

Στο Βουχάν, χιλιάδες ομάδες ηλεκτρονικής επιτήρησης έχουν εκπαιδευτεί για την παρακολούθηση πιθανών ασθενών χρησιμοποιώντας μόνο τα συγκεκριμένα δεδομένα τους. Η ανάλυση μόνο των megadata τους επιτρέπει να εντοπίζουν τα άτομα που είναι πιθανόν να μολυνθούν και, συνεπώς, να καθορίσουν ποιοι πρέπει να παραμείνουν υπό παρατήρηση και ενδεχομένως να τεθούν σε καραντίνα.

Στην Ταϊβάν ή τη Νότια Κορέα, το κράτος αποστέλλει ταυτόχρονα ένα γραπτό μήνυμα σε όλους τους πολίτες του, προκειμένου να βρει ανθρώπους που έχουν έρθει σε επαφή με άρρωστους ή να υποδείξει στους ανθρώπους τους χώρους και τα κτίρια από τα οποία πέρασαν άνθρωποι που διαγνώστηκαν θετικοί στον κορωνοϊό. Πολύ νωρίς, η Ταϊβάν συνδύασε διάφορες πληροφορίες για να ανιχνεύσει τις κινήσεις πιθανών ασθενών. Στην Κορέα, αρκεί μόνο να προσεγγίσετε ένα κτίριο όπου έχει μείνει ένα μολυσμένο άτομο για να λάβεις άμεση ειδοποίηση μέσω της κατάλληλης εφαρμογής κατά του Covid-19. Η Κορέα εγκατέστησε επίσης κάμερες επιτήρησης σε κάθε κτίριο, σε κάθε γραφείο, σε κάθε κατάστημα· και είναι αδύνατο να κινείσαι στο δημόσιο χώρο χωρίς να αποτελείς στόχο. Χάρις στα δεδομένα από τα κινητά τηλέφωνα, είναι δυνατόν να ελέγχονται άμεσα οι μετακινήσεις ενός ασθενούς και να δημοσιοποιούνται τα πήγαινε-έλα όλων των μολυσμένων. Περιττό να πούμε ότι οι μυστικές συναντήσεις δεν θα κρατήσουν για πολύ ακόμα.

Γιατί ο κόσμος μας φοβάται τόσο τον ιό; Ολοι μιλούν για «πόλεμο» και  «αόρατο εχθρό» που πρέπει να νικήσουμε. Ζούμε χωρίς εχθρούς χρόνια τώρα. Ακριβώς πριν από δέκα χρόνια, στο δοκίμιο μου Η κουρασμένη κοινωνία υποστήριξα την άποψη ότι ζούμε σε μια εποχή που το ανοσολογικό πρότυπο που βασίζεται στην αρνητικότητα του εχθρού δεν ισχύει πλέον. Κοινωνία οργανωμένη με βάση την αρχή της ανοσίας περιβάλλεται από σύνορα και φράκτες, όπως συνέβαινε την εποχή του Ψυχρού Πολέμου. Προστασία που ταυτόχρονα εμποδίζει την ταχεία κυκλοφορία αγαθών και κεφαλαίων. Η παγκοσμιοποίηση εξαλείφει αυτές τις ανοσοποιητικές άμυνες για να ανοίξει το δρόμο για το κεφάλαιο. Το ίδιο ισχύει και για τον συγχρωτισμό και την ανεκτικότητα σήμερα, που κυριαρχούν σε όλους τους τομείς της ζωής μας: καταργούν την αρνητικότητα του ξένου - ή του εχθρού. Σήμερα, οι κίνδυνοι δεν προέρχονται από την αρνητικότητα του εχθρού, αλλά από τη θετική υπεραφθονία, η οποία εκφράζεται με τη μορφή υπερπαραγωγής, υπερεπικοινωνίας, υπεραπόδοσης. Στην κοινωνία της επίδοσης, διεξάγουμε πρωτίστως πόλεμο κατά του εαυτού μας.

Και τώρα ο ιός χτυπά βίαια τις κοινωνίες στην αποδυναμωμένη σοβαρά από τον παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό ανοσία. Υπό το κράτος του φόβου, αυτές οι κοινωνίες στην προσπάθειά τους να αποκαταστήσουν την ανοσοποιητική τους άμυνα, κλείνουν τα σύνορα. Δεν διεξάγουμε λοιπόν τον πόλεμο εναντίον μας, αλλά εναντίον του αόρατου εχθρού που ήλθε απ’ έξω. Και ακριβώς επειδή ζούσαμε για πολύ καιρό σε μια κοινωνία χωρίς εχθρούς, μια κοινωνία θετική, γι’ αυτό είναι τόσο βίαιη η ανοσοποιητική αντίδραση στο νέο επιτιθέμενο. Τώρα ο ιός θεωρείται μόνιμος τρόμος.

Υπάρχει όμως και άλλη αιτία για αυτόν τον πρωτοφανή πανικό, η οποία, και αυτή επίσης, πρέπει να αναζητηθεί στην ψηφιοποίηση. Η ψηφιοποίηση καταργεί την πραγματικότητα και μόνο όταν βρίσκουμε αντίσταση βιώνουμε, συχνά με πόνο, την πραγματικότητα. Η «Ψηφιοποίηση», όλη αυτή η κουλτούρα του like, έχει ως αποτέλεσμα την εξάλειψη της αρνητικότητας της εξέγερσης. Ετσι διαμορφώθηκε, στην μετα-πραγματική εποχή της παραπληροφόρησης και του deep fake, της υπεραπάτης, μια απάθεια για την πραγματικότητα. Όπως είμαστε βυθισμένοι σε αυτή την κατάσταση αδράνειας, ο ιός, πολύ πιο πραγματικός από έναν ιό υπολογιστή, μας προκαλεί ένα τεράστιο σοκ. Και η πραγματικότητα, η αντίσταση της πραγματικότητας βρίσκει καταφύγιο στις καλές αναμνήσεις μας.

Ο Μεγάλος Τιμονιέρης και το δημιούργημά του γοητεύουν σήμερα όχι μόνο τους αριστεριστές μαοϊκούς αλλά και τις ελίτ της Δύσης…

Αλλά ο υπερβολικός φόβος του ιού είναι προπαντός αντανάκλαση της δικής μας κοινωνίας της επιβίωσης, όπου όλες οι ζωτικές δυνάμεις χρησιμοποιούνται για να παρατείνουν τη ζωή. Την αναζήτηση μιας καλής ζωής αντικατέστησε η υστερία της επιβίωσης. Και η κοινωνία επιβίωσης δεν βλέπει με καλό μάτι την ευχαρίστηση: εδώ βασίλισσα είναι η υγεία. Ανήσυχοι για την απειλούμενη επιβίωσή μας, θυσιάζουμε με χαρά όλα όσα κάνουν τη ζωή άξια να τη ζήσουμε. Αυτές τις μέρες, ο σκληρός αγώνας για επιβίωση επιταχύνεται ιικά: υποκύπτουμε αδιαμαρτύρητα στην κατάσταση έκτακτης ανάγκης, δεχόμαστε χωρίς κουβέντα τον περιορισμό των θεμελιωδών δικαιωμάτων μας. Και ολόκληρη η κοινωνία μετατρέπεται σε τεράστια καραντίνα. Παραδομένη στην επιδημία, η κοινωνία μας δείχνει ένα απάνθρωπο πρόσωπο. Ο άλλος θεωρείται αμέσως ως δυνητικός φορέας από τον οποίο πρέπει να απομακρυνθούμε. Η επαφή ισοδυναμεί με μόλυνση, ο ιός βυθίζει στη μοναξιά και την κατάθλιψη. «Corona blues» είναι ο όρος που επινόησαν οι Κορεάτες για να περιγράψουν την κατάθλιψη που προκαλείται από τη σημερινή καραντίνα.

Φρενήρης επιβίωση

Αν στον αγώνα για επιβίωση δεν αντιτάξουμε την αναζήτηση μιας καλής ζωής, μετά την επιδημία θα τρέχουμε να επιβιώσουμε περισσότερο από ό, τι πριν από αυτή την κρίση. Θα αρχίσουμε δηλαδή να μοιάζουμε με τον ιό, αυτόν τον ζωντανό νεκρό που πολλαπλασιάζεται, πολλαπλασιάζεται και επιβιώνει. Επιβιώνει χωρίς να ζει.

Ο Σλοβένος φιλόσοφος Σλαβόι Ζίζεκ υποστηρίζει ότι ο ιός θα προκαλέσει θανατηφόρο πλήγμα στον καπιταλισμό. Επικαλείται ένα δυσοίωνο κομμουνισμό, φθάνοντας μέχρι να πιστεύει ότι ο ιός θα οδηγήσει το κινεζικό καθεστώς σε αποτυχία. Ο Ζίζεκ βρίσκεται σε λάθος δρόμο: τίποτε από αυτά δεν θα γίνει. Ενισχυμένη από την επιτυχία της στην αντιμετώπιση της επιδημίας, η Κίνα θα πουλήσει την αποτελεσματικότητα του μοντέλου ασφάλειας σε παγκόσμιο επίπεδο. Μετά την επιδημία, ο καπιταλισμός θα επιστρέψει και θα είναι μάλιστα περισσότερο αμείλικτος. Οι τουρίστες θα συνεχίσουν να ποδοπατούν και να καταστρέφουν τον πλανήτη. Ο ιός δεν επιβράδυνε τον καπιταλισμό, όχι, τον ύπνωσε για λίγο. Επικρατεί ηρεμία  - ηρεμία πριν από την καταιγίδα. Ο ιός δεν μπορεί να αντικαταστήσει τον λόγο· και αυτό που κινδυνεύουμε, είναι η Δύση να κληρονομήσει εκ των άνω τις αστυνομικές αρχές της αγοράς, όπως η Κίνα. Η Nαόμι Kλάιν το είπε: αυτό το «σοκ» είναι μια ευοίωνη στιγμή που θα μας επιτρέψει να δημιουργήσουμε ένα νέο μοντέλο εξουσίας. Η ανάπτυξη του νεοφιλελευθερισμού υπήρξε συχνά πηγή κρίσεων που προκάλεσαν σοκ. Αυτό συνέβη στην Κορέα, στην Ελλάδα. Αλλά μόλις απορροφήσει το σοκ του ιού, έχουμε λόγους να φοβόμαστε ότι η Ευρώπη θα υιοθετήσει επίσης ένα καθεστώς μόνιμης ψηφιακής επιτήρησης, κινεζικού στυλ. Έτσι, αυτό που φοβάται ο Ιταλός στοχαστής Τζιόρτζιο Αγκαμπεν, η κατάσταση έκτακτης ανάγκης θα έχει γίνει κανονικότητα. Και ο ιός θα πετύχει εκεί που φαινόταν να απέτυχε η ισλαμική τρομοκρατία.

Η ιογενής επανάσταση δεν θα γίνει. Κανένας ιός δεν μπορεί να προκαλέσει επανάσταση. Ο ιός μας απομονώνει, δεν δημιουργεί μεγάλη συνοχή - η καθεμιά, ο καθένας ενδιαφέρεται πλέον μόνο για την επιβίωσή του. Μετά την επιδημία, ελπίζουμε να γίνει μια  επανάσταση με ανθρώπινο πρόσωπο. Εναπόκειται σε εμάς, γυναίκες και άνδρες με λογική, εναπόκειται σε εμάς να επανεξετάσουμε και να περιορίσουμε ριζικά τον καταστρεπτικό καπιταλισμό μας, την επιβλαβή μας κινητικότητα, για να σωθούμε και να διαφυλάξουμε τον όμορφο πλανήτη μας.

* Kαθηγητής στο Πανεπιστήμιο Τεχνών του Βερολίνου, γεννήθηκε το 1959 στη Σεούλ, όπου και σπούδασε μεταλλουργία. Το 1980 μετανάστευσε στη Γερμανία για να σπουδάσει φιλοσοφία, γερμανική φιλολογία και καθολική θεολογία. Πολυγραφότατος, έχει συγγράψει, μεταξύ άλλων, Ψυχοπολιτική: Νεοφιλελευθερισμός και καινούριες εξουσιαστικές τεχνικές, Κοινωνία της διαφάνειας, Τοπολογία της βίας κ.ά. Το άρθρο του πρωτοδημοσιεύθηκε στην El Pais

Μετάφραση: Ευάγγελος Δ. Νιάνιος.

Πηγή: https://www.liberation.fr/debats/2020/04/05/la-revolution-virale-n-aura-pas-lieu_1784260